“Cinsiyet eşitliği sadece bir hedef değildir. Cinsiyet eşitliği, yoksulluğu azaltmanın, sürdürülebilir bir kalkınma ve mutlu bir toplum yaratmanın temelidir.”
Kofi Annan
Toplumsal yapı, bireylerin yaşamını şekillendiren derin katmanlarla örülüdür; her bir katman, insan varoluşunun çeşitli boyutlarını, normlarını ve güç dinamiklerini gizli veya açık şekillerde bünyesinde barındırır. Bu yapılar, kişisel ve kolektif düzeyde varlığımızı belirleyen sosyal kodlar sunarken, aynı zamanda toplumsal düzenin sürekliliğini sağlamak için çeşitli roller ve beklentiler de oluşturur. Bu normatif sistem, insanlık tarihinde derin bir yer edinmiş ve toplumların ilerleyişini şekillendirmiş olan cinsiyet kavramı etrafında, bir dizi ayrım ve eşitsizlik inşa etmiştir. Cinsiyet eşitsizliği, yalnızca bireysel bir mücadele alanı değil; aynı zamanda, toplumsal düzenin kalıcı yapısal bir sorunu olarak da öne çıkar.
Cinsiyet eşitsizliği, toplumsal bir varlık olan insanın bilincini şekillendiren köklü bir toplumsal olgudur ve tarihten günümüze kadar süregelen bu yapı, kimliklerimizin oluşum sürecini, özgürlük arayışımızı ve toplumsal ilerlemeyi etkileyen bir temel sorunu teşkil eder.
Bu makalede, cinsiyet eşitsizliğini sosyolojik ve felsefi bir yaklaşımla ele alırken, bu yapısal sorunun toplumsal, ekonomik, kültürel ve etik boyutları üzerinden bir inceleme sunacağız. Bu köklü problemin, toplumsal düzene olan yansımalarını ve toplumun kolektif bilinci üzerindeki rolünü ele alacağız:
1. Toplumsal Cinsiyetin Ontolojisi: Beden, Kimlik ve Roller
Toplumsal cinsiyet, yalnızca biyolojik bir veri olmaktan çok uzak bir kavramsal çerçeveye sahiptir. Toplum tarafından bireye dayatılan cinsiyet rolleri, toplumsal düzenin sürekliliğini sağlamak amacıyla biçimlendirilmiş ve güç ilişkileri tarafından derinleştirilmiştir. Bu roller, bireyin kendi özünü keşfetme yolculuğunda karşılaştığı engelleri temsil ederken, bireyin özgürlüğünü sınırlandıran, toplumsal onayla biçimlenmiş birer kimlik kısıtlaması olarak karşımıza çıkar. Böylece, kadınların duygu ve bağlılık, erkeklerin ise akıl ve güç temsili olarak görülmesi, toplumun bireylere yüklediği sembolik rolleri ortaya koyar.
Bu sembolik rollerin derinlemesine kazınmış olması, bireylerin kimliklerini inşa etme süreçlerinde özgürlüğün yerini bir anlamda zorunluluğa bırakır. Sosyolog Judith Butler’ın savunduğu gibi; toplumsal cinsiyet performatif bir eylemdir; her birey, toplumsal rolleri bir tiyatro sahnesinde rol alır gibi icra eder.
Toplumsal cinsiyet rolleri bireyi kendi doğasından uzaklaştırarak, dışarıdan dayatılan bir kimlik zırhının ardına saklar ve öz-bilinç ile sosyal bilinç arasındaki derin uçurumu gözler önüne serer.
2. Görünmeyen Emek ve Üretim İlişkilerinde Kadının Konumu
Emek ve üretim ilişkileri, insanın kendini gerçekleştirme biçimlerinden biridir; ancak, cinsiyet eşitsizliği bu gerçekleştirme sürecinde belirleyici bir engel olarak varlığını hissettirir. Kadının üretim sürecine dahil olduğu ama bunun aynı oranda değer görmediği bir yapı, kapitalizmin de benimsediği tarihsel bir çarpıklıktır. Toplumların kadına yüklediği “görünmeyen emek”, özellikle ev içi sorumluluklarda kendini gösterir ve bu emek çoğu zaman değersizleştirilir.
Ekonomik alan, cinsiyet ayrımcılığının devamlılığını sağlamak adına kurumsallaşmış bir ayrımcılıkla bu emeği yeniden üretir. Kapitalist sistemde emeğin değiş-tokuşu, toplumsal cinsiyet rolleriyle çarpıtılarak kadının emeği ikinci plana itilmiş ve ‘bakım emeği’ olarak adlandırılan bu emek türü, üretken bir unsur olmaktan çıkarılmıştır. Bu ekonomik perspektif, aynı zamanda toplumsal bir bilincin de yeniden üretildiği yerdir; bireyin değerinin onun kazanç gücüyle ilişkilendirildiği bu sistem, kadın emeğini “doğal” ya da “beklenen” bir yükümlülük olarak dayatır.
3. Eğitimde Eşitsizlik: Potansiyelin Bastırılması
Bilginin aktarıldığı, bireyin potansiyelini gerçekleştirebildiği bir alan olarak eğitim, bireyin topluma kazandırılmasında merkezi bir role sahiptir. Fakat bu alanda cinsiyete dayalı eşitsizlikler, kadınların potansiyelini sınırlayarak, onların entelektüel ve ekonomik özgürlük yolunda önlerine büyük engeller çıkarır. Kız çocuklarına ve kadınlara uygulanan eğitim kısıtlamaları, toplumun ideolojik yapılanmasını sürdürmek adına şekillendirilmiş bir kısıtlama türüdür.
Felsefi bir perspektiften bakıldığında, bireyin potansiyelini gerçekleştirme arayışı insan varoluşunun temel taşlarından biridir. Kadınların bu alandaki engellerle karşılaşması, yalnızca bireysel bir sınırlama değil, aynı zamanda toplumun kendi geleceğini inkar etme biçimidir. İnsanın özgürlüğe kavuşma ve bilgi edinme çabası, cinsiyete dayalı ayrımcılıkla engellenirken, toplum kendi varlığının sürdürülebilirliğini de zedelemektedir.
4. Şiddet, Güç ve İktidar İlişkileri
Kadına yönelik şiddet, yalnızca fiziksel değil, aynı zamanda varoluşsal bir şiddettir. Bu şiddet, erkeğin sahip olduğu gücün ve otoritenin meşru kabul edildiği bir iktidar alanının tezahürüdür. Kadınların varoluşlarını ve kimliklerini tehdit eden bu güç dinamiği, toplumun eril yapısını devam ettirirken, kadınların sosyal, ekonomik ve kültürel varlığını da baskı altına alır.
Michel Foucault’nun güç ve iktidar kavramları üzerine geliştirdiği analiz, bu ilişkiyi anlamakta bize önemli bir bakış açısı sunar. Güç, doğrudan bir kişinin bir diğer kişiye uyguladığı baskı olarak değil; aksine, toplumsal yapılar içinde gizli ve örtük bir şekilde işleyen bir mekanizma olarak görülmelidir. Kadına yönelik şiddet, bu güç mekanizmalarının dışa vurumudur; aynı zamanda kadınların sosyal alandaki potansiyelini yok eden, varoluşsal bir tehdit olarak işlev görür.
5. Küresel Perspektiften Cinsiyet Eşitsizliği
Cinsiyet eşitsizliği, Küresel Güney ve Küresel Kuzey ekseninde farklı boyutlarda deneyimlenir. Küresel Kuzey’de kadınlar çoğunlukla daha geniş haklara ve sosyal fırsatlara erişirken, Küresel Güney’de kadınlar hala eşitlik ve temel haklar için mücadele etmektedir. Bu ayrım, bir anlamda küresel ekonomi politikaları ile şekillenmiştir; zira ekonomik kaynakların dengesiz dağılımı, eğitim ve iş gücü fırsatlarına erişimdeki adaletsizlikle birleştiğinde, kadınlar için ayrıcalıklı bir azınlık dışındaki kesimler için eşitlik hala ulaşılması güç bir ideal olarak kalmaktadır.
Bu küresel dinamik, modern kapitalist yapıların kadını ve onun emeğini nasıl şekillendirdiğini, metalaştırdığını ve nesneleştirdiğini gözler önüne serer. Kapitalizmin, üretim araçlarını elinde bulunduran kesimlerin çıkarlarını koruma adına kadınları düşük statülü işlerde tutması, cinsiyet eşitsizliğinin sistemsel bir sorun olarak varlığını sürdürmesine yol açmaktadır.
6. Adaletin İhtiyacı ve Toplumsal Dönüşüm
Cinsiyet eşitsizliğini anlamak ve çözmek, sadece bireysel adalet arayışını değil; toplumun kendi varlığını ve değerlerini yeniden inşa etme sürecini de derinlemesine kapsar. Bu eşitsizlik, insanlığın karşısındaki en temel etik sınavlardan biridir ve bireylerin özgürlük arayışını engelleyen, sosyal yapının derinliklerine kök salmış bir sorun olarak varlığını sürdürmektedir. Toplumun tüm katmanlarında yansımasını bulduğumuz bu adaletsizlik, yalnızca kadınların değil, tüm bireylerin kimlik, özgürlük ve hakikate ulaşma yolculuklarını kesintiye uğratmaktadır.
Bu nedenle, cinsiyet eşitsizliği yalnızca hukuki bir mesele veya bireysel bir mücadele konusu olarak görülmemeli; toplumsal dönüşümün ve insan haklarının bir yapıtaşı olarak ele alınmalıdır. Toplumu bu köklü dengesizlikten arındırmak, elbette sadece yasalarla ya da ekonomik hamlelerle gerçekleşmez. Eğitim sistemindeki kalıplaşmış ayrımcılıkların giderilmesi, çocuk yaşlardan itibaren toplumsal farkındalığın aşılanması, toplumsal cinsiyet eşitliğini destekleyen hukuki düzenlemelerin yapılması, ekonomik fırsatların her birey için eşitlenmesi ve bireyleri bilinçlendirmeye yönelik toplumsal çabaların bütüncül bir biçimde işletilmesi gerekmektedir. Toplumun bu noktada sağlayacağı her dönüşüm, yalnızca bireyler arasındaki hak ve özgürlük dengelerini değil; aynı zamanda toplumun kendini sürdürebilme, geliştirme ve daha bilinçli bir yapıya ulaşabilme kapasitesini de güçlendirecektir.
Özgürce kimliğini inşa edebilen bireylerden oluşan bir toplum, yalnızca bireysel mutluluğu değil, aynı zamanda toplumsal uyumu, adaleti ve bilinç düzeyini de en üst seviyeye taşır. Kadının ve erkeğin eşit olduğu bir dünya, bireyin tam anlamıyla kendini gerçekleştirebildiği, sınırlardan arındığı, toplumsal rollerin baskısından özgürleştiği bir dünya demektir. Böylesi bir toplum, adalete dayalı olduğu kadar, değerlerin sürdürülebilir kılındığı bir gelecek anlamına gelir. Çünkü hakiki özgürlük ve öz benliğe ulaşma arayışında, adil ve eşit bir toplum yapısı, insanın yürüyeceği en sağlam ve en anlamlı yoldur.
